Op 29 maart 2017 schreef de Britse premier Theresa May een brief aan Europese Raad-voorzitter Donald Tusk. Hierin gaf zij niet alleen officieel te kennen dat het Verenigd Koninkrijk zich terugtrekt uit de Europese Unie, maar ook dat haar land zich uit een andere organisatie wenst terug te trekken: de Europese Gemeenschap voor Atoomenergie, beter bekend als Euratom. En dat terwijl niemand het Britse volk ooit heeft gevraagd wat het vindt van dit nucleaire samenwerkingsverband en of het er eigenlijk wel uit wil stappen.
Direct liet de oppositie van zich horen. “Roekeloos”, oordeelde Labour-parlementslid Keir Starmer. Er werd gevreesd voor 78.000 Britse banen in de kernenergie-industrie, de 21% van de Britse energieproductie die daaruit voortkomt en dus gereguleerd wordt door Euratom en het gedwongen uitstellen van behandelingen voor kankerpatiënten (en de NHS had het al zo zwaar). Waarom wilde May het land zo graag uit dit vreedzame, uitstekend functionerende en weinig controversiële orgaan halen?
Brexatom
May heeft geluisterd naar Britse juridische adviseurs die betoogden dat haar regering na het Brexit-referendum wel uit Euratom móest stappen. Zij stelden dat Euratom onlosmakelijk verbonden is met de Europese Unie: je kan niet uit de laatste stappen zonder ook de eerste te verlaten. Maar er waren ook adviseurs die het tegenovergestelde bepleitten, en erop wezen dat de EU en Euratom losstaande organen zijn, elk met hun eigen rechtspersoonlijkheid, en dat het VK best bij Euratom had kunnen blijven – ook zonder lid te zijn van de EU.
Juridische adviseurs meenden dat het VK best bij Euratom had kunnen blijven – ook zonder lid te zijn van de EU.
Toch is May’s beslissing wel te begrijpen. Euratom wordt namelijk bestuurd door de Europese instellingen (Raad, Commissie, Parlement), en vele geschillen tussen de samenwerkende lidstaten moeten worden voorgelegd aan het Hof van Justitie van de Europese Unie (HvJEU). En laat die vermaledijde Luxemburgse rechtbank nou net een instituut zijn waarmee May de banden zo definitief mogelijk wil verbreken – immers, zo weten we nu wel, “Brexit means Brexit”. Weg uit de EU maar qua nucleair beleid nog steeds afhankelijk zijn van haar organen voelt raar, maar toch noemt The Guardian het verlaten van Euratom “an embarrassing example of the unintended consequences of the prime minister’s hard red line on dealing with the ECJ”.
Civiel gebruik van atoomenergie
Wat staat er voor het VK dan eigenlijk op het spel door Euratom te verlaten? Wat doet deze organisatie?
Euratom is in 1957 opgericht, tegelijkertijd met de European Economic Community (EEC), de voorloper van de EU. Het is echter altijd een aparte organisatie gebleven, al zijn alle EU-lidstaten ook partij bij Euratom en zijn zij ook de enige partijen. Wel biedt artikel 206 van het Euratom-verdrag de mogelijkheid voor andere staten om een ‘associatie’ met Euratom aan te gaan waarbinnen afspraken gemaakt kunnen worden, en kan op basis van artikel 101 een ‘derde staat status’ verkregen worden. Er bestaan op dit moment veel van dat soort afspraken. Zoals gezegd is het HvJEU als enige bevoegd om te oordelen over vele geschillen die uit het verdrag kunnen voortvloeien.
Euratom is alleen bevoegd omtrent civiel gebruik van atoomenergie, en dus niet voor militair gebruik. Het doel van de organisatie was om de deelnemende landen minder energie-afhankelijk te maken van landen met natuurlijke energiebronnen zoals kolen en olie. Op dit moment staan er 130 nucleaire reactors in 14 EU-landen die samen bijna 30% van alle in de EU geproduceerde energie voor hun rekening nemen. Kernenergie is voor de Britten zowel belangrijk voor de energievoorziening als voor haar economie.
Het sluiten van nucleaire samenwerkingsverbanden kost doorgaans veel tijd.
In de 60 jaar dat zij bestaat, is Euratom een solide basis gebleken voor multilaterale afspraken omtrent veiligheid en verzekeringen bij het experimenteren met en produceren van kernenergie. Maar snel ging het niet. Het sluiten van nucleaire samenwerkingsverbanden kost doorgaans veel tijd, en experts verwachten dat het niet zal lukken om in plaats van Euratom 27 nieuwe bilaterale verdragen te sluiten voordat de Brexit ‘klaar’ moet zijn, in 2019. Daarom is het te hopen dat de Britse overheid aansluiting zoekt bij een van de bestaande concepten: een associatie of derde staat-status. Op het moment loopt er nog een nucleair project in het Engelse Oxfordshire, wat bij een vertrek uit Euratom zou moeten worden gestopt. Geschatte annuleringskosten: 289 miljoen pond.
De vraag of de Britse regering op basis van het Brexit-referendum een mandaat had om uit Euratom te stappen, blijft daarmee voer voor discussie. Ja, kan men zeggen, want alleen zo kan het VK ontsnappen aan de Europese instellingen en het HvJEU. Of nee, want Euratom is een aparte organisatie die slechts een klein, niet-controversieel deel van de Britse soevereiniteit ‘afstaat’ aan het HvJEU. Een onderzoeker aan het University College London noemt het opzeggen van Euratom“a lose-lose situation, whereby the industry becomes less competitive and less safe”.
Roekeloos of noodzakelijk?
Net nu nucleaire energie weer ‘hot’ is dankzij de agressieve kernproeven van Kim Jong-un, ziet het VK zich voor een vervelend en duur nucleair besluit gesteld. Aan de ene kant wil zij de wens van het volk graag eer aandoen, en niks meer te maken hebben met Europese instellingen. Anderzijds is Euratom een succesverhaal, niet in de laatste plaats voor het VK, en zijn de negatieve economische gevolgen van een ‘Brexatom’ niet te ontkennen. Het is daarom maar de vraag of het Britse volk haar leiders zo dankbaar zal zijn voor deze stap.
Foto: Gretchen Mahan
