Dit artikel is voor het eerst gepubliceerd in de NRC op 11 november 2020
INTRO: De VVD wil de rol van de rechter en het Europees recht inperken. Dat is een gevaarlijke stap, betoogt Christina Eckes.
Het is raadzaam kritisch te kijken naar het concept verkiezingsprogramma dat de grootste regeringspartij VVV afgelopen weekend publiceerde. Het gaat met name om het hoofdstuk over democratie en rechtstaat.
Hierin stelt de VVD dat de Nederlandse en Europese rechter hun macht onredelijk uitoefenen en worden voorstellen gedaan die gericht zijn op het beperken van de rol van de rechter en de doorwerking van Europees recht. Dat is een verontrustende en ook gevaarlijke stap van de landelijk grootste partij – een stap die de Nederlandse rechtstaat verzwakt.
Overal in de wereld staan democratieën onder druk. De schade, die regeringen zoals in de VS onder Trump, in Hongarije onder Orbán en in Turkije onder Erdogan de democratische rechtsstaat toebrengen is groot. Ze maken politiek zonder zich aan de grenzen van de rechtstaat te houden, ondermijnen daarmee de legitimiteit van de mechanismen die hun macht beperken en laten mensen het geloof in de instellingen van onze samenleving verliezen.
Het verzwakken van de rechtstaat is een van de voornaamste instrumenten van autocraten in het vergroten van hun macht ten koste van de vrijheid van hun burgers.
In het concept verkiezingsprogramma 2021-25 van de VVD klinkt een opvallend kritische toon: de rechter „dwingt de politiek andere keuzes te maken, terwijl de samenleving zich hier niet over heeft kunnen uitspreken”. Ook het Europese Hof voor de Rechten van de Mens (Straatsburgs Hof), dat vanuit Straatsburg mensenrechten beschermt, krijgt een veeg uit de pan.
Om deze vermeende bedreigingen het hoofd te bieden, stelt de VVD een aantal wijzigingen voor. Zo moet in Europa een politieke ‘override’ mogelijk worden als lidstaten het niet met het Straatsburgs Hof eens zijn, en wil de VVD stichtingen en verenigingen beperken in de mogelijkheid tot procederen uit naam van het algemeen belang.
Dergelijke voorstellen getuigen niet alleen van een zeer beperkte opvatting van de democratische rechtstaat, ze zijn ook gevaarlijk.
Wat het eerste punt betreft: rechters mogen alleen uitspraken doen als iemand binnen de procedurele regels een zaak aanspant en alleen op de situatie waarover de zaak gaat. Dit is een kernpunt van een democratische rechtstaat. Die rechtstaat is geen tirannie van de meerderheid maar een machtsuitoefening binnen bepaalde grenzen, die bijvoorbeeld waarborgen dat de minderheid van nu de meerderheid van morgen kan worden, dat procedurele regels worden gevolgd – denk aan verkiezingen, en dat individuele rechten worden beschermd.
Het is dan ook niet zo dat de rechter opeens op de stoel van de wetgever is gaan zitten. Het parlement is zelf de wetgevende macht en kan zich over alle punten en op eigen initiatief uitspreken. Als rechters vallen over wetgeving is dat in de eerste plaats een oproep aan de wetgever: kom met betere wetten.
In Nederlands bestaat tot nu de mogelijkheid voor stichtingen en verenigingen om algemeen belang acties te starten. Een gezonde democratie heeft baat bij zo’n mechanisme waarin de macht uitgedaagd kan worden. De rechter oordeelt in zulke zaken of de actie een schending van recht betreft. Recht zoals het door de politiek is vastgesteld. Het concept programma van de VVD wil echter van deze algemeen belang acties af. Ook dit verzwakt de rechtsstaat.
Eenzelfde verhaal geldt voor Europa: het Straatsburgs Hof past uitsluitend de bepalingen van het Europees Verdrag van de Rechten van de Mens (EVRM) toe. De vraag is dan wanneer die rechten zijn geschonden, en wie dat mag bepalen. In een rechtstaat, gaan daar onafhankelijke rechters over en niet (VVD-) politici. De VVD ondermijnt met een willekeurige onderscheiding van wat ze ‘traditionele’ mensenrechten noemen de autoriteit van het Straatsburgs Hof. Het concept programma beoogd specifiek de effecten van Europese mensenrechten te beperken, die binnen de Nederlandse rechtsstaat vanwege de afwezigheid van constitutionele toetsing juist een belangrijke rol spelen.
Het voorstel van de VVD, om de politiek in de lidstaten uitspraken van het Hof te overrulen zal met gejuich worden ontvangen in Hongarije en Turkije. Ondermijning van de rechtsstaat is geen revolutie maar een geleidelijke evolutie van vele kleine stappen.
De voorstellen van de VVD pretenderen de democratie te versterken maar ze ondermijnen juist de legitimiteit van de democratie. Ironisch genoeg lijken de liberalen zich opeens terug te vinden in het kamp van potentaten, voor wie de democratische rechtstaat vooral een hindernis is voor een zo min mogelijk gecontroleerde meerderheidsregering.
