‘Waar haalt u uw hoop nog vandaan waar het Europa betreft?’ vroeg de moderator zich afgelopen zondag in De Balie af na het verhaal van Larry Siedentop, een Brits politiek filosoof en auteur van ‘Democracy in Europe’ en ‘Inventing the Individual: The Origins of Western Liberalism’.
Siedentop had daarvoor zijn visies op populisme, de EU, Brexit en de aanval op liberale representatieve democratie uit de doeken gedaan. Hij was uitgesproken kritisch waar het de EU betrof: veel problemen hangen wat Siedentop betreft samen met een inherent falen van de EU om een ‘culture of consent’ -een cultuur van gemeenschappelijke aanvaarding- tot stand te brengen. De hoop voor de toekomst vindt Siedentop dan ook niet direct in de EU, maar in een ander idee: ‘in het goede opleidingsniveau van de jeugd’.
Siedentop fungeert als directe inspirator voor Sybrand Buma en Thierry Baudet
De avond bood een goed inzicht in de visies van een invloedrijk denker. Siedentop beïnvloedde de ideeën over Europa van Tweede Kamerleden als Thierry Baudet en Sybrand Buma: de gedachten van die laatste dat het streven naar gelijkheid tussen mensen voortkomt uit een christelijke traditie, vormen een directe echo van het werk van Siedentop. Des te meer reden dus om zijn betoog eens onder de loep te nemen.
Paradise Lost: de verkeerde route van 1979
Waar ging het allemaal fout? De ‘erfzonde’ van het Europese project is terug te leiden tot 1979, aldus Siedentop. Vanaf dat moment werden de leden van het Europees Parlement direct verkozen. Daarvoor was het nog de situatie dat Europarlementariërs een ‘dubbelmandaat’ hadden: ze zaten zowel in hun nationale als het Europese parlement. Met het wegvallen van dit dubbelmandaat werden de banden tussen de nationale representatieve democratie en de Europese democratie bruut doorgesneden stelt Siedentop: de ‘populaire’ autoriteit bleef achter in nationale parlementen terwijl de macht verschoof naar Europa. Deze discrepantie opende zo de deur naar populisme: het bleek niet goed te begrijpen waarom de zetel van de nationale democratie niet meer mocht beslissen over onderwerpen die naar ‘Brussel’ verhuisd waren.
‘De directe verkiezingen voor het Europees Parlement hebben niet tot meer, maar tot minder democratie geleid’
Deze ontwikkeling werd daarna alleen nog maar versterkt: in de jaren negentig door versnelde integratie met een nadruk op het institutionaliseren van een Europagezinde identiteit, vanaf de jaren 2000 door immigratie, de Euro en de opeenvolgende Eurocrisis. Het gevolg? Een EU die losgezongen raakte van nationale representatieve democratieën, misschien wel het best geïllustreerd door Brexit.
Brexit was volgens Siedentop -zelf een ‘reluctant remainer’- daarmee ook niet primair het gevolg van een Farage-achtig populistisch chauvinisme. Siedentop zag eerder twee categorieën binnen de groep die als ‘populistisch’ werd aangemerkt: de ‘gure nationalisten’ enerzijds en liberalen bezorgd om ‘self-governance’ anderzijds. Juist die laatste groep gaf de doorslag. In de unieke Britse context, waar de soevereiniteit van het Parlement welhaast absoluut is, was het idee van een zekere ‘gedeelde soevereiniteit’ met Europa altijd al zeer moeilijk te beseffen. Het vooruitzicht zelf de eigen wetten te maken, het ‘Take Back Control’, appelleerde daarmee aan een zeer breed gevoeld democratisch ideaal.
De toekomst: tussen centralisatie en geschiedenis
Over de toekomst laat Siedentop zich eveneens zorgelijk uit. Binnen een EU zonder de Britten staat de Duitse kwestie –te groot voor Europa, te klein voor de wereld- weer volop op de politieke agenda. Met de centraliserende politiek die volgens Siedentop daar sinds de Eurocrisis is opgekomen wordt de EU voor nieuwe problemen gesteld. De Frans-Duitse tandem kan dan wel inzetten op verdere Europeanisering, de geschiedenis laat zich niet zomaar wegpoetsen. ‘Er zijn feitelijk drie Europa’s’, signaleert Siedentop. ‘Het Westen, het Oosten, en het Maritieme, waartoe ook Nederland behoort’. Morele verschillen binnen deze Europa’s zijn een realiteit waar een verder gecentraliseerde EU zich nog lelijk aan kan vertillen.
‘De geschiedenis laat zich niet negeren, maar kan wel dienen als sleutel tot een hernieuwd zelfbeeld’
Hoe valt dit op te lossen? Siedentop gaf zelf al een voorzetje: door het teruggrijpen op het verleden kan Europa zichzelf beter begrijpen. In een wereld van, in de woorden van Siedentop, een ‘wedloop tussen geloven’ (welke wereldaanschouwing biedt de beste oplossingen?) is een hernieuwd zelfbeeld van belang. Zijn boek ‘Inventing the Individual’, over de wortels van het liberalisme, is het resultaat van deze zoektocht. Siedentop vindt de oorsprong van de centrale plaats die individuele gelijkheid en vrijheid nu innemen, in het vroege Christendom. Deze periode is volgens hem daarmee ook de sleutel tot een ‘Europese identiteit’.
Paradise Regained?
Het zijn de uitspraken die we kennen van ieder die de ‘Joods-christelijke traditie’ inroept: Europa als fundamenteel anders dan elders, en met een ietwat geïdealiseerd verleden. Dat neemt niet weg dat Siedentop prikkelende gedachten formuleert over de staat van de EU. Heldere oplossingen blijven echter achterwege.
‘Er ligt hier ook een plicht voor nationale politici’
Referent en jonge medefilosoof Bastiaan Rijpkema gaf in dit opzicht meer houvast. Rijpkema onderschrijft de signaleringen van Siedentop, maar ziet hier ook een plicht voor de nationale politici. Enige tijd voor de Nederlandse verkiezingen bracht de Europese Commissie een discussiestuk uit over de toekomst van de EU: waar wilden de staten en burgers heen? Het werd doodgezwegen. Momenteel zien kiezers zich geconfronteerd met een regering die wordt gedwongen tot keuzes in het Europese project zonder dat die kiezers daarover gehoord zijn. Wiens verantwoordelijkheid is dat? Rijpkema doet een klemmende oproep om Europa in ieder geval te bespreken in het nationale debat. Wie deze discussie uit de weg gaat zal zich vanzelf geconfronteerd voelen met het democratische tekort dat daarmee gecreëerd wordt.
Die handschoen verdient het om opgenomen te worden. Wat dat betreft is de hoop van Siedentop in de goed opgeleide jeugd niet vergeefs gebleken.
Foto: Simona Blue
